Borroka

• Gernikako bonbardaketa I

  Juanito Arantzamendi Mugartegi (1916) Ondarroa

  Gernikako bonbardaketa parean tokatu zitzaion, Bilbotik trenez bueltatzen ari zela. Bonbardaketa hasi zenean, herriko sarreran zegoen Juanito, eta trenak atzeraka egin zuen. Zuhaitz batzuen azpian botata egon ziren. Bonbardaketa bukatu zenean, herrira sartu nahi izan zuten jendeari laguntzera, baina ez zieten utzi

• Gernikako bonbardaketa II

  Juanito Arantzamendi Mugartegi (1916) Ondarroa

  Gernikan bonbardaketa bukatu zenean, herria sutan zegoen eta laguntzera hurbildu zirenean ez zieten utzi sartzen. Jendea korrika zebilen kaleetatik. Bilboko kuartelera joateko agindua jaso zuten. Gau hori nola pasatu zuten eta Bilbora nola heldu ziren kontatzen du.

• Borroka batetik bestera menditik oinez

  Juanito Arantzamendi Mugartegi (1916) Ondarroa

  Frontean zeudenean, Bilbotik eramaten zizkieten jatekoak. Inguruko baserrikoek ere jaten ematen zieten. Menditik asko mugitzen ziren borroka batetik bestera joatera.

• CNT-koek Saturrarango eliza tirokatzen

  Juanito Arantzamendi Mugartegi (1916) Ondarroa

  Batailoiak elkarrekin joaten baziren ere, askotan beste batzuekin elkartzen ziren. CNT-koek Saturrarango elizako irudiak tirokatu zituzten. Juanitoren batailoia Bizkaitik mugitu zen, Santoñararte.

• Asturiasko emakumeen batailoia

  Juanito Arantzamendi Mugartegi (1916) Ondarroa

  Arana Goiri batailoia Bilboko gerriko barruan Usansolon zegoela, Asturiasko emakumeen batailoi bat agertu zen eta lapurretak egiten zituzten baserrietan. Juanitoren batailoian ez zuten lapurretarik egiten.

• Bilboko gerrikotik atzera egiten Laredorarte

  Juanito Arantzamendi Mugartegi (1916) Ondarroa

  Bilboko gerrikoak ez zuen ezertarako balio izan, itsasotik ere zetozelako nazionalak. Atzera ihesi eginez, Sopuerta ingurutik ibili ziren. Laredon hondartzan egon ziren italiarrak sartu arte. Ondoren erreketeak heldu ziren eta horiek gaiztoagoak ziren.

• Belchiteko erasoa; langileen batailoiko presoen baldintzak

  Juanito Arantzamendi Mugartegi (1916) Ondarroa

  Belchiten erasoa oso gogorra izan zen. Ez zen herria errea Gernikan bezala baina denak tirokatu zituzten. Bertan zegoen kiratsarekin gaixotu egin zen Juanito. Erasoren bat zegoenean, baliabide guztiak (garraioak, medikuak...) soldaduentzat ziren eta langileen batailoieko gizonentzat ez zegoen ezer.

• Senarrak armadan bizitako pasadizoa

  Frantziska Egiguren Bereziartua (1924) Iurreta

  Senarra armadan egon zeneko pasadizoa. Ez zekien gaztelaniaz eta erdi euskaraz erdi gaztelaniaz hitz egiten omen zien militarrei. Behin kargu handiko gizon bat joan omen zen Irunera eta mespretxuzko iruzkinen bat egin omen zuen Frantziskaren senarrari buruz. Senarra nola defendatu zen.

• Senarra furrier moduan armadan

  Frantziska Egiguren Bereziartua (1924) Iurreta

  Senarrak zazpi urte egin zituen soldadu. Furrier moduan ibili zen. Estraperloko kafea garesti zegoenez, goizean malta ematen zien soldaduei, kafearen ordez, eta aurreztutako diruarekin haragia eta arraina erosten zuen. Buru argikoa zen negozioetarako eta agintzen ere ona. 500 lagunentzat jatordua antolatzen zuen.

• Bonbardaketak bertatik bertara

  Teodora Gerediaga Gastelu (1928) Amorebieta-Etxano

  Tunelean babesten ziren bonbardaketetatik. Emakume bati behi-esnea ematen zioten, haurrari eman ziezaion. Bonbardaketa batean ingurua zela txikitu zuten kontatzen du.

• Bonbardaketetan hildakoak

  Teodora Gerediaga Gastelu (1928) Amorebieta-Etxano

  Bonbardaketan hil zirenen berri ematen du. Neba onik atera zen baina egunetan berba egin ezinda egon zen. Ingurukoen bizipenen eta elkartasunaren berri ematen du.

• Gerra sasoiko bizipenak: familia sakabantuta, Arriandiko maistraren eskutitza...

  Frantziska Egiguren Bereziartua (1924) Iurreta

  Gerra aurretik Zamudioko maistra euskaldun bat izan zuten Arriandiko eskolan. Gerra sasoian Bilbon egon zen kartzelan. Handik eskutitza bidali zuen, berari zuzenduta. Arriandiko amabirjinari kapa bat egiteko dirua batzeko eskatu zion. Kartzelan josi zion kapa eta prozesioa egin zuten Amabirjinari kapa jartzeko. Etxeko guztiak sakabanatuta egon ziren, baina maistrak nonbaitetik jakin zuen beraiek etxean zeudela. Ama, aizta bi gazteagoak eta neba bat zeuden etxean, baina 17 urteko neba "kamillero" moduan eraman zuten. Bi tropen erdian zeuden eta gauez Durango aldera eramaten zituzten. Jateko eskasia izan zuten. Horrela pasa zuten 1937 urtea. Aitaren berririk ez zuten izan urtebetean. Aita izebaren etxera joan zen, baina baserria bonba batek txikitu zuen izeba bertan zela. Anaia nagusiena Francoren tropekin ibili zen, soldadutza amaitzear harrapatu zutelako, eta bi anaia gazteagoek ez zuten boluntario gisa joan nahi izan, anaiaren kontra ez aritzeko. Bietako bat preso hartu zuten eta Bilbon egon zen fusilatzeko puntuan, Arriandiko maistraren antzera. Durangoko medikuari esker salbatu ziren.

• Gerra sasoiko bizipenak: aita eraman, etxeak hustu, hildakoak...

  Frantziska Egiguren Bereziartua (1924) Iurreta

  Gerratean aita pistola paparrean ipinita eraman zuen etxetik miliziano batek. Txerria eta bi ohe utzi zituen etxean, ezin zituelako berarekin eraman, baina beste traste guztiak eraman zituen. Soinean zituzten arropekin geratu ziren. Etxe inguruko arboladi batean mutil bat hilda aurkitu zuten bere osabek. Bera hura ikustearren atera zen eta etxe guztietako ateak zabalik zeudela ikusi zuen: jendeak alde egin zuen, dena bertan lagata. Gauean etxeetako traste guztiak eraman zituzten; beraiei txerria ere horrelaxe ostu zieten. Milizianoak izango zirela uste du. Francoren tropak Durango alderago zeuden. Milizianoek tankea zutela kontatzen du.

• Durangoko eta Gernikako bonbardaketak; egunkariak gorde zituen

  Frantziska Egiguren Bereziartua (1924) Iurreta

  Gernikako eta Durangoko bonbardaketak gogorrak izan ziren. Orduko egunkariak gorde egin zituen koltxoiaren artile artean eta handik urte askora aurkitu zituzten. Gernikako bonbardaketaren inguruko oroitzapenak. Hegazkinak hirunaka. Erreka izkinan zuten babeslekua.

• Gernikako bonbardaketaren inguruko bizipenak

  Frantziska Egiguren Bereziartua (1924) Iurreta

  1937ko apirilean bonbardatu zuten Gernika. Arratsaldean izan zen bonbardaketa eta izugarrizko triskantza egin zuten. Aita eta biak babeslekura joan ziren eta ama etxean geratu zen ume txikiekin. Hegazkinak ikusi zituzten eta baita bonbek ateratako txinpartak ere. Hegazkinek egiten zuten bidea; Otxandiorantz aldentzen ziren. Hegazkin batzuk beraiengana zetozela ikusita, korrika ihes egin zuten. Aitari bonba bota zioten, baina ez zuten harrapatu. Orduko bizipenak.

• Kaza hegazkinak tirokatu zuenekoa

  Frantziska Egiguren Bereziartua (1924) Iurreta

  Gerra sasoian Francoren tropak Otxandion egon ziren. Bera kanpoan asko ibiltzen zen eta ikusten zuen inguru hartatik goratzen zirela kaza hegazkinak. Iturburu inguruan "willys" jeep bat agertu zen soldaduekin. Soldaduak ez ziren konturatu hegazkina zetorrela eta berak abisatu egin zien. Hegazkinak jeep-ekoak bonbardatu zituen eta gero buelta hartu eta Frantziska erasotzera joan zen. Ez zion eman etxean sartzeko astirik. Oso baxu joan zen hegazkina; bala-hotsa belarri ondoan sentitu zuen.

• Inguruko mutil bat bonba botata hil zuten, soroan zebilela

  Frantziska Egiguren Bereziartua (1924) Iurreta

  Kazako hegazkinek metrailatu egiten zuten eta hegazkin handiek bonbak bota. Aitari bonba bota zioten etxe inguruan, baina ez zuten jo. Inguruko mutil bati, berriz, idiekin soroan zebilela bota zioten bonba eta bete-betean harrapatu zuen.

• Durangoko bonbardaketak; hegazkinetik botatako eskuorriak

  Frantziska Egiguren Bereziartua (1924) Iurreta

  Durangoko bonbardaketak. Lehenengoa 1936an izan zen; Ezkurdi ondoko frontoia bonbardatu zuten. Bonba txikiak bota zituzten ordukoan. Geroko bonbardaketetan, berriz, handiagoak. Gerra hasi eta berehala kazako hegazkin batek eskuorri ugari bota zituen. Frantziskak paper ugari batu zituen. Etxera joan zenean, aitak sutara bota zituen. Hauxe jartzen zuten: "A los niños y a los ancianos se les perdonará, pero con los demás se hará justicia".

• Francok Durango bonbardatu ostean, kartzelan zeudenak fusilatu zituzten

  Frantziska Egiguren Bereziartua (1924) Iurreta

  Francok izugarrizko triskantzak egin zituen, baina bi aldeetan egin zirela gauza itsusiak dio. Iurretako maisua, parrokian dotrina ematen zuena, kartzelan sartu zuten. Francok 1936an Durango bonbardatu zuenean, kartzelan zeuden 21 pertsona fusilatu zituzten, tartean Iurretako maisua, jatorriz Burgoskoa zena. Iurretako eliza munizioa gordetzeko erabili zuten geroago.

• Gerran Bilbora eta Trapagaranera

  Pilar Askorbebeitia Urigoitia (1932) Miren Gallastegi Ajuriagerra (1932) Otxandio

  Gerra etorri zenean, Pilarren familiakoak Baltzolako kobara joan ziren, eta handik Lezamara. Eguna Begoñako babeslekuan ematen zuten, eta gaua Lezaman. Hiru ahizpak elkarrekin egiten zuten lo han kuma batean. Aita babeslekuak egiten jardun zen Bilbon. Mirenen familiako batzuk etxean geratu ziren, baina bera eta hiru ahizpa amamarekin Trapagaraneko baserri batera joan ziren.