Borroka

• Derio-Markina-Derio bidea bonbardaketa artetik

  Jose Elorza Salaberria (1920) Markina-Xemein

  Esperanza lantegia gerra garaian Deriora eroan zuten. Bertan lanean zebiltzala, tropek Markina hartu zutenean trena hartzea erabaki zuten herrirantz hurbiltzeko. Gernikara heltzen zihoazela, Muxika eta Gernika artean trena gelditu zen bonbardaketa hasi baitzen. Gernika sutan zegoela ez daki nondik pasatu ziren Ajangizera. handik zehar gauez Markinara heldu ziren. Etxaniz kapitain markinarra topatu zuten bidean eta hark san zien tropak sartu zirela herrira eta buelta erdi hartzeko. Berriro ere Gernika pasatu eta Mungiarantz joan ziren. Ez daki zein herritako baserritan pasatu zuten gaua. Mungiara oinez heldu eta trena hartu zuten Artebakarrera eta handik lantegira bueltatu ziren Deriora.

• Tropek bilbo hartu aurretik Bilbora bidean

  Jose Elorza Salaberria (1920) Markina-Xemein

  Esperantza lantegia gerra garaian Deriora eraman zuten. Han zeudela, nazionalek Markina ere hartua zutela dagoeneko, tropak pasatu ziren eta San Antonio egunez Bilbora joan ziren. Santo Domingo igotzen zeudela behi-uztarria topatu zuten hilda, gurdia etxeko trastez beteta zutela. Gaua Santo Domingoko taberna pasatu zuten Bilbora joan aurretik.

• tropek Bilbo hartu zutenean bertan egon zen

  Jose Elorza Salaberria (1920) Markina-Xemein

  Eguna zabaltzerakoan Bilbora joan ziren, Bilbon egun batzuk pasatu zituzten eta ondo gogoan du nondik nora ibili ziren bertan. Bilboko zubiak lehertu zituzteneko leherketak ere entzun zituen, besteak beste. Hainbat markinar ere topatu zituen bertan frankistekin borrokan zebiltzanak. Gero soldadu joan behar izan zuen, hiru urte egin zituen soldadutzan etxera bueltatu aurretik.

• Gerra hasi eta segidan, frontera joan zen

  Zeperino Mandaluniz Gorroño (1918) Muxika

  Morroi lanak utzi zituenean, nabigatzen joateko asmoa zuen; baina gerra hasi zen, eta gerrara joan beharra izan zuen. Hiru egun Zugastietako Hipolitoren ferratokian egin ostean, Barakaldora joan ziren. Biharamunean, Langileen Batailoietara eraman zituzten. Eskolapioetan kintak osotu eta frontera eraman zituzten: Bizkargira, Sollubera, Artxandara eta Santander aldera. Castro-Urdialesen Ibarruriko alkatea aurkitu zuen: Burdaria auzoko Ramon Derteano. Hurrengo egunean, handik beste leku batera bidali zuten, Lizarrara (Nafarroa).

• Bonbardaketan, haurra galdu zuen amak

  Juan Kruz Garate Garate (1926) Otxandio

  Gerra garaian, bonbardaketa izan zenean, bere ama haurdun zegoen; baina bonbetatik babesten zebilela, haurra galdu zuen.

• Lehenengo paperak, eta geroago bonbak

  Juan Kruz Garate Garate (1926) Otxandio

  Gaur egun, oraindik, bonbardaketan hildako 2 neska daude identifikatu gabe. Bonbak bota aurretik, paperak bota zituzten. Bonbardaketan hildako eta zauritu asko izan ziren. Bonba batek familia bereko 3 ume hil zituen.

• "¡Viva España!" oihuka Otxandion

  Juan Kruz Garate Garate (1926) Otxandio

  Frankismoaren aldeko gizon bat Otxandioko plazan oihuka aritu zen "¡Viva España! ¡Viva Cristo Rey!"; udaletxeko kartzelara eraman zuten, gerora atera egin zuten eta hurrengo egunean izan zen bonbardaketa Otxandion.

• Bonbetatik ihesi

  Juan Kruz Garate Garate (1926) Otxandio

  Bonbardaketa ikusi zuteneko oroitzapenak gogoan ditu: zelaietan babestu ziren gauera arte; zaurituen bila etorri zirenean, jendeak Otxandiotik alde egin nahi izan zuen eta beraiek nola moldatu ziren azaltzen du.

• Bonbardaketa lasaitzean, etxera

  Juan Kruz Garate Garate (1926) Otxandio

  Bonbardaketa apur bat lasaitu zenean, etxera itzuli zen beraien familia osoa. Bonba batzuk erori ziren baserri inguruan, eta txikizioak eragin zituen.

• Senideak hil eta bera zaurituta

  Juan Kruz Garate Garate (1926) Otxandio

  Gerran, Alonsotegira joan ziren ardiekin. Bertan zeudela, bonben erasoek senide batzuk hil eta beraiek zauritu zituenekoa kontatzen du.

• Hankako zainak ebakita

  Juan Kruz Garate Garate (1926) Otxandio

  Aurreko pasartearen jarraipena da. Gerran bonba baten metrailak hanka zauritu zion "Azeri"ri. Etxera bueltatu zen lehengusuarekin eta anaiarekin; eta, hanka garbitu ostean, zainak ebakita zituela ikusi zuten.

• Cantabria, Teruel, Guadalajara... Sei urtez soldadu

  Zeperino Mandaluniz Gorroño (1918) Muxika

  Cantabriako frontetik Lizarrara bidali zuten, "Regimiento [Arapili?] número siete"ra. Handik Teruelera joan zen, eta han bataila gogorrak bizi zituzten Muela mendian. Gero Guadalajara eta Singüesara eraman zituzten. Lizentziatu ostean, etxean zegoela, anaiaren partez berriro joan zen soldadu: beste 4-5 urtez egon zen, eta guztira sei urte egin zituen. Bigarren txanda horretan, beste gerra baten beldur ziren, eta hiru kinta mobilizatu zituzten. Sei urte egin zituen soldadu eta hiru urte inguru egon zen etxera etorri barik. Gutunak noizean behin idazten zituen.

• Amaiur batailoiko Arrasate konpainiako gudaria

  Zeperino Mandaluniz Gorroño (1918) Muxika

  Barakaldon Langileen Batailoietara eraman zituzten trintxerak egiteko. Hantxe bertan osotu eta altxatu zituzten fronterako kintak. 15 egun baino lehenago, fusila lepoan hartuta, Bizkargira joan ziren. Bizkargiko frontea gogorra izan zen, baina gogorragoak beste asko. Sollubetik Artxandara joan ziren gero. Batailoi guztiak euskaldunak ziren, beraiena Amaiur batailoiko Arrasate konpainia.

• Ibarruritar asko hil zituzten gerran

  Zeperino Mandaluniz Gorroño (1918) Muxika

  Euskal Herriko fronteak baino gogorragoak izan ziren Teruelgoak. Beldur-egoerara pertsona moldatu egiten dela dio Zeperinok. Inguruko asko hil ziren; auzorik auzo aipatzen ditu hildakoak eta desagertutakoak.

• Fusilak eskuan

  Zeperino Mandaluniz Gorroño (1918) Muxika

  Fusilak eta metrailadoreak erabiltzen zituzten; berak beti erabili zituen fusilak. Esku-bonbekin eta balekin hornituta joan ziren. Ez zuten inolako prestakuntzarik, baina ikasi beharrekoa arin ikasten ei da. Teruelgo frontea Muela mendian izan zen eta nagusitan hurbildu zen berriro bertara.

• Hiru anaiatatik bat soldadutzatik libratzen zen

  Zeperino Mandaluniz Gorroño (1918) Muxika

  Hainbeste urtean frontean eta soldadu ibili arren, sekula ez zen zauritu. Sei anaia egon ziren frontean. Zortzi anaia ziren eta bi libratu egin ziren, 3 anaiatatik bat libra baitzitekeen. Gurasoek erabakitzen zuten zein bidali eta zein mantendu etxean. Zeperino bigarren aldiz joan zen anaia bat ordezkatuz. Sekula ez da damutu horretaz, baina berriro ez luke egingo.

• Trintxera-zuloetan lotan

  Zeperino Mandaluniz Gorroño (1918) Muxika

  Teruelgo frontean, trintxera-zuloan motxila jarri eta bertan egiten zuten lo; lo egin zezaketenean, noski. Arerioen erasoetarako prest egon behar izaten zuten beti. Segurtasunerako, ez zuten ezer erabiltzen.

• Anaiak anaien kontra

  Zeperino Mandaluniz Gorroño (1918) Muxika

  Seguru asko anaiak anaien kontra aritu zirela dio, ezin jakin. Horrelako kasu asko egon ziren, bando ezberdinetan egoten baitziren. Tiroka zabiltzanean, ez dakizu nor jo edo nor hil dezakezun. Zeperinok ez zuen senitartekorik galdu, lehengusua larri zauritu zuten, baina aurrera atera zen.

• Etxeandin banatzen zuten errazionamendua

  Zeperino Mandaluniz Gorroño (1918) Muxika

  1929-1941 arteko kinta guztiak joan ziren gerrara. Gerra sasoian herrian ez egon arren, gerraostea ezagutu zuen. Tabakoa, ogi beltza... errazionamenduan ematen zieten. Ibarrurin Etxeandin ematen zuten.

• Gernikako bonbardaketako lekukoa

  Zeperino Mandaluniz Gorroño (1918) Muxika

  Gernikako bonbardaketak bertan harrapatu zuen. Kaixao tabernan zegoela, jendea arineketan ikusita, Pasealeku azpiko babeslekuan ezkutatu ziren. Handik irteterakoan, dena sutan ikusi zuten eta etxeraino, Undaraino, oinez bueltatu ziren anaia eta biak. Babeslekura sartu eta segidan hasi ziren bonbak botatzen. Dentistarenera joan zen egun hartan. Ez zuen pentsatzen bizirik irtengo zirenik.