Euskara eta politika

• "Aprende 'Cara al Sol', aprende qué hacer" kamiseta soinean

  Apin Urreta Solagaistua (1926) Durango

  Eskumako eskua altxatu eta Cara al Sol abesten zuten eskolan. "Aprende Cara al Sol, aprende qué hacer" jartzen zuen kamisetan edo arkondara eman zieten eta harekin joaten ziren eskolara.

• Katekesia euskaraz ematen hasi ziren; Kili-kili

  Mirentxu Elorriaga Sangroniz (1938) Derio

  Berak eta senarrak, don Tomasekin (herriko abadea) berba egin zuten jaunartzea euskaraz egin ahal izateko, ordura arte erdaraz egiten baitzen. Hasi zirenean, hamar ume inguru egon ziren. Ordu erdi eskola (euskarazko eskola) ematen zuten eta ordu erdi katekesia. Ez zegoen materialik euskaraz eta 'Kili-kili'rekin hasi ziren San Antoneko abadearen laguntzarekin. Abadea kartzelan sartu zuten eta Kili-kili gabe gelditu ziren. Bere senarra eta bera hasi ziren klaseak ematen. Gizonak euskara-eskola eramaten zuen eta berak katekesia.

• Zergatik katekesia euskaraz

  Mirentxu Elorriaga Sangroniz (1938) Derio

  Katekesia euskaraz ematen hasi ziren, jaunartzea euskaraz emateko aukera izateko. Lehengoko baserritarrak, baserritarrak ziren, ez gaurkoak bezalakoak eta izate hori ez galtzeko, hasi ziren euskara irakasten. Materialik ez zeukatenez, katekesiko fitxak itzuli behar ziren eta lan handia egin behar izan zuten. Kili-kili fitxak euskaraz irakurtzen ikasteko erabiltzen ziren.

• 'Kili-kili'ren hedapena

  Mirentxu Elorriaga Sangroniz (1938) Derio

  Apurka 'Kili-kili'ko katekesia beste herri batzuetan zabaltzen hasi zen. Urtean behin txango bat egiten zuten eta Derion autobus bat betetzen ez zenez, beste herrikoekin (Zamudio, Larrabetzu) bete behar zuten. Komunioa egin ostean txangoa egiten jarraitzen zuten. Eskola publikoa euskaraz ematen hasi zenean, 'Kili-kili'k ez zuen lehen bezala jarraitu. Hala ere, gure ohiturak zabaltzen jarraitu zuen. Klaseak elizan bertan izaten ziren astero eta erabiltzen zituzten itzulpenak bertoko euskaraz eginda zeuden. Urtero egiten zen txangoa aurrera eramateko, Udalak dirua ematen zuen, baina intereseko toki batera joateko. Txangoa egin baino lehen, herria ikustera joaten ziren, euria egiten baldin bazuen aterpe bat edukitzeko.

• Laguntza ekonomikoak Kili-kilin

  Mirentxu Elorriaga Sangroniz (1938) Derio

  Kili-kili aurrera eramateko ez zegoen laguntza ekonomikorik. Fitxak ez ziren kobratzen eta Kili-kilik ere ez. Elizak ez zuen diru laguntzarik ematen baina ez zen behar, ez zegoen gasturik. Diru laguntza jasotzen hasi zirenean, elizari dirua ematen hasi ziren lokalaren truke.

• Euskarari emandako bultzada bera alkatea izan zenean

  Juan Miguel Atxutegi Gerrikaetxebarria (1946) Derio

  Bera alkatea izan zenean, egiturak sortzen hasi ziren. Egin zuten lehenengo gauza D eredua sartzea izan zen. Euskaltegi bat ere egin zuten eta euskararentzat laguntzak ematen hasi. Euskaltegietan ikasle kopuruaren araberako diru-laguntzak ematen zituzten

• Mendizale amorratua

  Pilar Araukua Andikoetxea (1933) Bermeo

  Oso mendizalea izan da Pilar. Menditik bueltan, inoiz, Begoñako Ama Birjinari egiten zioten bisita, eta kanpoaldean euskaraz abesten zuten. Guardia zibilekin arazoak. Puntuzko txaketak, kaikuak eta horrelakoak josten zituen.

• Maistra frankista

  Maite Rodrigez Romero (1931) Busturia

  Eskolan Maiteri Amada izenez deitzen zioten mojek. Behin, bere eskolako lagun bat bandera altxatzerakoan eskua ez altxatzeagatik eta ez abesteagatik zigortu zuten. Lagun horrek etxean behar asko zuen eta haren ama agertu zen eskolan alabaren bila, baina amak ere ez zuen ezer lortu. Maistra guztiak ziren erdaldunak. Erdaraz egin behar izaten zuten, bestela zigortu egiten zituzten; batzuetan apropos egiten zuten "cuarto cerrado"ra joateko eta bestelako lanik egin behar ez izateko.

• Neskak eta mutilak aparte eskolan; mojak

  Espe Gonzalo Hernando (1927) Bermeo

  "Karmelitetan" neskak eta mutilak "hermanotan". Hermana Secundina. Hermana Micaela gaiztoa zen: Cara al Sol kantatzean besoa altxarazten zien; titarearekin jotzen zien. Laboreak gustatzen ez zitzaizkionez, eliza garbitzen jartzen zuten.

• Francoren garaian, euskara debekatuta

  Gurutz Ganzarain Ansa (1927) Andoain

  Francoren garaian, debekatuta zegoen euskaraz hitz egitea. Izenak ere ezin ziren euskaraz jarri. Orduko anekdotak kontatzen ditu Gurutzek. Eskolan, Cara al Sol abestu behar izaten zuten.

• "Habla en cristiano"

  Gurutz Ganzarain Ansa (1927) Andoain

  Donostiako tren-geltokian bazen pertsona bat "habla en cristiano" esaten zuena. Donostian gaztelaniaz hitz egitea dotoreziaren seinale zen lehen. Eskolan fraideekin ibili zen La Sallen, eta han ez zituzten zigortzen euskaraz hitz egiteagatik.

• Arazoak izen euskaldunak ipintzeko

  Alazne Larrinaga Oleaga (1932) Bermeo

  Seme-alabei izen euskaldunak ipintzeko arazoak izan zituzten parrokoarekin. Senarrak esan zion ez zuela bataiatuko izen euskalduna ipintzen uzten ez bazion. Nereari "Maria Nerea" jarri behar izan zioten azzkenan. Eta hori ez zen pertsona izenekin gertatzen bakarrik. Bizkarra abizena, esaterako, Vizcarra idazten zuten. Euskaltzale gehienak gerra denboran erbesteratu edo hil egin zirelako gertatzen zen hori.

• Alazne "Asno" guardia zibilaren emaztearentzat

  Alazne Larrinaga Oleaga (1932) Bermeo

  Bermeon amarekin kalean zebilela, guardia zibil baten andreak zera esan zion amari: Porqué le llama a su hija 'Asno'?" Amak erantzun Alazne deitzen ziola. Nolanahi ere, uniformearen atzetik denetariko jendea egoten da. Alaznek, umetan, aurre egin zien udaletxekoei izena dela eta. Asko irentsi beharra egokitu zaie alor horretan.

• Eskolan ezer ulertu ez

  Jose Antonio Atutxa Atutxa (1932) Maria Angeles Bikandi Olano (1937) Amorebieta-Etxano

  Bernagoitiko eskolan denak batera aritzen ziren: mutil zein neska, ume zein nagusi. Dena zen gaztelaniaz eta ez zuten ezer ulertzen. Euskaraz egitea galarazita zegoen, elizan ere ezin zen.

• 'Cara al Sol' abestu eta elizarako ostera derrigorrezkoa

  Jose Antonio Atutxa Atutxa (1932) Maria Angeles Bikandi Olano (1937) Amorebieta-Etxano

  Eskolara sartu orduko bandera altxatu eta Cara al Sol abestu behar izaten zuten. Iluntzean elizara joan behar izaten zuten. Eskolan inspekzioak izaten zituzten opor aurretik.

• Euskararen egoera gerra ostean

  Carmelo Olano Segurola (1930) Ixabel Olano Segurola (1925) Beasain

  Hizkuntzaren egoera gerra ondorengo urteetan. "Hablar en cristiano". Umeen artean ere, baserrikoei irainak; etab.

• Tranbian istilua euskaraz egiteagatik

  Eugenio Sagastizabal Beobide (1928) Arrigorriaga

  Eskolan eta kalean ez du arazo handirik izan euskaraz egiteagatik. Tranbian bai gertatu zaio inoiz norbaitek kargu hartzea.

• Arrietan maistra euskaldunak baino ez

  Luis Asla Altonaga (1925) Arrieta

  Errepublika garaian orduko bandera altxatzen zuten eskolan euskarazko abesti bat abesten zuten bitartean. Maistra Orozkoko alaba zen, Mari Karmen Ibarrondo; dena egiten zuten euskaraz, ez zuten galarazita izan. Hurrengo maistra be euskalduna izan zen, sekula ez zuten hizkuntza zela-eta arazorik izan. Oinarrizko kontzeptuak baino ez zituzten ikasi. Berak 11 urte zituen gerra hasi zenean. Sasoi hartan ez zen eskolarik izan.

• Gerraostean euskara galarazi zuten

  Jose Gastelu-Urrutia Arabio-Urrutia (1922) Deogracias Sarrionandia-Ibarra Irigoien (1924) Abadiño

  Trañako maistra guztiak euskaldunak izan ziren. Gerraostean galarazi zuten euskara. Galdakaoko alkate batek kanposantuko euskarazko berbak ere kenarazi zituen gerraostean.

• Herriko eskola eta partikularra

  Juan Joxe Agirre Begiristain (1930) Alegia

  Herriko eskolan ibili zen sei urtetatik 11 urtera bitartean. Neskek eta mutilek aparte ikasten zuten. Eskolak gaztelaniaz izaten ziren, eta adin ezberdinetako mutilak egoten ziren gela berean. Gerra ondorenean, eskolan sartu eta aurreneko gauza besoa altxatu eta "¡Viva España!" esan eta 'Cara al Sol' abesten zuten. Ikasteko modua: buruz eta kantuen bidez. Eskolako azken bi urteetan maisu partikular batengana bidali zuten gurasoek.