Euskara eta politika

• 1974ko Bergarako kultura hamabostaldia

  Jerardo Elortza Egaña (1944) Oñati

  Bergarako ikastolan hasi zen lanean 1974-1975 ikasturtean. 1974ko abenduan kultura hamabostaldi indartsua antolatu zen. Tolosan egiten ziren halakoak. Durangokoaz gain, herrietan ere liburu-azokak egiten ziren. Auspoa eta Kulixkaz aparte, ordurako hasiak ziren Lur, Kriselu, Etor... eta beste argitaletxe batzuk. Bergarako kultura hamabostaldiko egitaraua. Txondorra egin zen plazan. Bertsolariak: Mattin, Xalbador, Uztapide... Hitzaldiak ere izan ziren. Gripe izurritea zegoen eta hitzaldiren bat bertan behera geratu zen. Artean ez zegoen itzultzailerik eta Euskara Zerbitzurik Udalean eta gogoan du itzulpen batzuk egin izan zituela garai hartan.

• Euskarak balorerik ez zuen, gutxitu egiten zen

  None Zumalde Zumalde ahizpak () Oñati

  Auzoetatik kalera jaitsi, euskara alde batera utzi eta euren eguneroko bizitza gaztelaniaz egiten duen jendea ezagutzen dute Zumalde ahizpek. Oso ohikoa zen garai batean ingurune erdaldunetara joan eta euskara ahaztea, begi onez ikusten zen hori. Eskolan ere euskararen kontrako jarrera gogorra zen oso.

• `Gora Euskadi´ jo zuen Eskoriatzako Musika Bandarekin

  Pedro Mari Armendariz Zubizarreta (1938) Eskoriatza

  Behin Eskoriatzako Musika Bandako zuzendari errioxarra Donostiara joan zen eta Erbiti musika-dendan `Gora Euskadi´ kantaren partitura erosi zuen. Kalejiran jo zuten Eskoriatzan eta jende guztia txaloka. Bandan saxofoia jotzen zuen kide bat karlista zen eta hark ez zuen jo. Haren etxe paretik pasatzean, atea itxi zieten.

• Euskal kulturaren errepresioa frankismoan

  Maite Barrena Aranburu (1948) Jabier Mendizabal Lizarralde (1942) Bergara

  Frankismo sasoian, Segurako txapelketara joan ziren batean, polizia agertu zen eta abade batek esan zien nondik ihes egin. Legazpin, haurrekin zeudela, polizia agertu eta etxeetan ezkutatu ziren.

• Bertso jaialdietako gai-zerrenda Gobernu Zibilean onartu behar

  Jose Luis Gorrotxategi Zangitu (1945) Bergara

  Frankismo garaian Gobernu Zibilaren oniritzia behar zen bertso jaialdi bat egiteko eta bertan kantatzeko. Gai-zerrenda ere bidali behar izaten zen. Gai guztiak Urtain boxeolariaren ingurukoak jartzen zituzten. Behin Donostian Iriondo Gobernu Zibiletik pasa gabeko gaiak jartzen ari zela gertatutakoa. Jose Luisi berari ere debekatu zion behin Gobernu Zibilak Lasturren kantatzea.

• Frankismo garaian Gobernu Zibilak debekatutako bertsolariak

  Jose Luis Gorrotxategi Zangitu (1945) Bergara

  Frankismoan Gobernu Zibilak debekatuta izan zituen bertsolariak: Azpillaga, Lopategi eta Xalbador. Ihes eginda Iparraldera pasatzen ziren ETAkideak etxean hartzeko prest agertu zelako debekatu zuten Xalbador. Azpillaga eta Lopategi, berriz, politika kontuetan sartzen zirelako. Askotan saioa antolatu zutenek ordaintzen zuten haiei jarritako isuna. `Lazkao Txiki´k 1500 pezetako isuna ordaindu behar izan zuen txikikeria bategatik. Lizaso eta Agirre atxilotu zituztenekoa.

• Ezkutuan "Gora Euzkadi" abesten

  Jose Agustin Amonarriz Otaegi (1927) Anoeta

  Gerraosteko euskal giroa. "Gora Euzkadi bizi bedi..." kanta abesten zuten ezkutuan. Abestiaren letra. Errepublikanoek beste kanta batzuk zituzten. Zerbait mugitu zen, baina Tolosa oso erdaldunduta zegoen. Kosta zitzaion buelta ematea, baina ikastolari esker lortu zen.

• Lantegietan hartu zuen indarra euskarak

  Jose Agustin Amonarriz Otaegi (1927) Anoeta

  Gerraosteko helburua: euskara berreskuratzea. Lantegietan hartu zuen indarra euskarak. Lantegi gehienetako nagusiak euskaldunak ziren eta lanera etorritako asko ere euskaldunak, inguruetako baserritarrak.

• Euskara zeharo galarazita

  Jose Agustin Amonarriz Otaegi (1927) Anoeta

  Gerraostean, euskara zeharo galarazi zen. Meza, eskola eta doktrina erdaraz izaten ziren. Agustinen osaba bat apaiza zen, eta hark ere sermoia erdaraz ematen zuen nahiz eta erdaraz oso ondo jakin ez. Euskal izenak aipatzerik ere ez omen zegoen. Jendea beldurrez bizi zen.

• Gerraosteko "euskarazko eskola"

  Jose Agustin Amonarriz Otaegi (1927) Anoeta

  Gerra ondorenean, Tolosan sortutako "euskarazko eskolari" buruz hitz egiten du. Zumalakarregi kalean zegoen eskola, eta ezkutuan jarri omen zen martxan. Iturraldeko Maria Dolores aipatzen du.

• Eraztuna zigor bezala

  Jose Mari Mugartegi Aulestiarte (1922) Ricardo Mugartegi Aulestiarte (1927) Berriatua

  Eskolan ez zieten euskaraz berbetan uzten, ezta errepublika sasoian ezta Franco garaian ere. Euskaraz egiten zuenari eraztun bat ematen zion maistrak, eta eskurik esku aldatzen joaten zen. Jolas-orduan eraztuna zuenak ezin zuen irten. Eskolan dena ikasten zuten gaztelaniaz; beraz, zer edo zer ikasi zuten. Maistra euskalduna izan arren, alperrik, ezin zen egin.

• 'Cara al Sol' kantarazi euskaraz berba egiteagatik

  Agustin Dañobeitia Ugarriza (1937) Amorebieta-Etxano

  Aitak Baskonian egiten zuen behar eta ama Neguri (Getxo) aldean neskame ibilitakoa zen. Umetan emakume batek kalean Cara al Sol kantarazi zien euskaraz berbetan zihoazelako. Mota horretako zapalketa asko zeuden.

• Euskaraz alfabetatu gabea

  Xabin Larrea Garmendia (1945) Lezo

  Euskal Herriko zenbait euskalki ulertzeko zailtasunak izan ditu beti Xabinek, eta horrek, barne-gatazkak sortu zizkion euskara batuaren sorrera prozesuan; alegia, ez zekien hizkuntzaren batasunaren alde edo kontra egin.

• Armeria Eskolan ere erregimeneko giroa

  Serafin Basauri Arteaga (1935) Eibar

  Armeria Eskolan ere erregimeneko giroa zegoen, giro frankista. Formatu, firme jarri, besoa altxatu... Orduan garaian ez zioten garrantzirik ematen, baina gerora konturatu da horretaz.

• Elgetako mojen eskola

  Miren Lorea Billar Altzuaran (1931) Elgeta

  Eskolan Durangon egon zen, baina lehenengo Elgetan, mojetan. Hijas de la Unión Apostólica. Gerraostean etorri ziren, eta gaur egun Kafe Antzokia dagoen tokian zen ikastetxea. Fraideen eskola ere bazen, Marianistena ("Papar zurixak"). Horiek gerrarako joan egin ziren, eta gerraostean, mutikoentzat, eskola nazionala bakarrik geratu zen. Orduan, sei urterekin hasten zen eskolan. Baserritik 45 minutuko bidea zuten; eskolan erdara hutsean, eta beraiek tutik ere ez. Eskolan sartu orduko Cara al Sol abestu behar izaten zen, eta gero errezatu. Baserritik abarkak bustita heltzen ziren, eta kalean aldatzen zituzten oinetakoak; bazkaltzeko ere etxeetan geratzen ziren, herrian bertan. Eskolarako bidea milizianoek gerratean utzitako kapote batzuekin egiten zuten, ez bustitzeko.

• Eskolan zigortuta

  Miren Lorea Billar Altzuaran (1931) Elgeta

  Eskolara sartu aurretik, 08:30ean mezara joan behar izaten zuten. Neguan oraindik ilun-ilun bidean, eta mezara berandu helduz gero, arratsaldean zigortuta. Beraiek baserritik berandu heltzen ziren sarri, eta arratsaldean zigortuta, "mañana vendré a misa" 200 aldiz idatzi behar. Manga motzean joanez gero, edo gona laburregiarekin, orduan ere zigortuta.

• Isilpeko ikastolak eta Elbira Zipitria

  Jokin Muxika Lasa (1932) Donostia

  Euskara ahaztu egin zuen ia. Elbira Zipitria izan zen bere umeen andereñoa, isilpeko ikastoletara bidali zituzten. Hala hasi ziren euskaltzaletasuna berreskuratzen. Zipitria erretiratu zenean, guraso talde batek dirua batu zuen harentzat. Legezko lehenengo ikastola Santa Maria parrokiako ganbaran jarri zen (ikus mapan); gotzainak bedeinkatu zuen. Ondorengo ikastolak.

• Antzezlanak, kontrolpean

  Jon Ezeiza Areitioaurtena (1936) Donostia

  Santo Tomas egunean hiru funtzio egiten zituzten; zaletasun handia zegoen. Maria Doloresek Gobernu Zibilera joan behar izaten zuen, itzulpenak eginda, baimen bila. Trabak. Zentsura. Guardia zibilak eta sekretak ibiltzen ziren beti inguruan. Pasadizoa kontralari buruz. Jesuitetan, Aita Altunaren sermoiak ere kontrolatuta.

• Poxpolinak, Kursaalean

  Itziar Arzelus Arrieta (1928) Donostia

  Poxpolinetara joaten ziren, Don Ramon Labordarekin. Dantzak egiten zituzten eta abestiak ikasi, neska-mutilak. Kursaalean. Jaialdiak izaten ziren gero.

• Francoren garaiko filmak eta debekuak

  Maria Jesus Otaegi Urrutia (1928) Donostia

  Zinemara igandero. Francoren garaiko filmak. Pelikula amerikarrak. Zinema aretoak. Antzerkia, udan. Euskaraz hitzik ere ez zen entzuten. Ikurrina San Inazioko dorrean (ikus mapan) eta Artzain onean.