Ihes egin beharra

• Jende asko ez zen sekula jaioterrira bueltatu

  Presen Alberdi Zubiaurre (1920) Gernika-Lumo

  Bonbardaketaren ondorioz, Gernikatik alde egin zutenetako asko ez ziren sekula gehiago bueltatu. Gaur egun ere, edadeko oso gernikar gutxi dago.

• Gernikako bonbardaketa ostean, Olaetatarren etxean

  Maria Dolores Basterretxea Santiago (1933) Gernika-Lumo

  Gernikako bonbardaketa izan eta hurrengo egunean, ama eta biak Belendizera joan ziren, Leginetxekoen txaletera; jende asko zegoela dio. Bonbardaketa ostean, amamaren etxean, aitaren etxean eta Olaetatarren txaletean ere egon ziren. Olaetatarrak Frantzian zeudenez, beraien familiakoak egon ziren bertan, izeko-osabak... Bost urtean lau  familia ezberdineko 22 lagun egon ziren. Zabalekoak ere egon ziren bertan. Etxean bizi zirenen izenak aipatzen ditu.

• Olaetatarrak Frantziara

  Maria Dolores Basterretxea Santiago (1933) Gernika-Lumo

  Olaetatarrek Frantziara egin zuten alde; Elai-Alai dantza-taldeko neska-mutikoak hartuta egin zuten ihes. Gernikar asko ei daude Olaetatarrekin Frantzian egondakoak. Apurka-apurka etxerantz bueltatzen hasi ziren; lehenengo ama bi alabekin, eta beranduago, Segundo bera gainerakoekin.

• Gerra sartu zeneko alkatea

  Agustin Guenaga Zelaia (1931) Etxebarria

  Gerra Etxebarrira iritsi zenean herrian alkatea nor zen aipatzen du Agustinek. Alkateak alde egin zuela dio: Agustin eta Maribelen tio Txominen laguna zen gizona.

• Gerra hasiera Herrera inguruan

  Patxi Mendizabal Yarzabal (1927) Donostia

  Espainiako Gerra Zibilean, nafarrak Oiartzun aldetik, Altzibartik, hasi ziren tiroka. Hiru hilabetean bertan egon zen frontea. Herrerako jende askok alde gin zuen beraien jatorritako tokietara, batez ere Goierri aldera.

• Gerran Orioko zubia bota

  Karmele Esnal Zulaika (1932) Orio

  Zubia lehertu zuten gerra hasi zenean, eta eztandatik ateratako kristalak zauria egin zion hankean Karmeleri. Aginagara joan ziren oinez gauean eta bertan gelditu ziren nazionalak herrian sartu ziren arte. Orduan Oriora itzuli ziren.

• Gerra hasi zen eguna

  Teodoro Mujika Salaberria (1924) Zizurkil

  Teodorok hamaika urte zituela hasi zen gerra. Opor garaia zen, eta arrantzatik bueltan zirela herriko apaizak gerra hasi zelaren berria eman zien.

• Nafarrak Zizkurkilen sartu zirenekoa

  Teodoro Mujika Salaberria (1924) Zizurkil

  Abuztuan Tolosan sartu ziren nafarrak eta ondoren Zizkurkilen eta Asteasun.

• Erreketeak inguruko herrietan

  Teodoro Mujika Salaberria (1924) Zizurkil

  Inguruko herrietan gerraren hasiera eta erreketeen sartzea nolakoa izan zen azaltzen du Teodorok.

• Nazionalistek herritik ihes

  Teodoro Mujika Salaberria (1924) Zizurkil

  Gerraren ondorioz bi nazionalista hil zituzten Zizurkilek, gainontzekoek ihes egin zuten eta hiltzetik salbu gelditu ziren. Apaizak garbitu zien aurpegia.

• Gerratik ihesi, Ameriketan lanean

  Andoni Arrizabalaga (1912) Ondarroa

  Gerra garaian, Santanderretik Frantziara joan zen. Handik merkantzia-ontzi batean itsasora joan zen; sei hilabetez Ipar Amerika, Kuba eta Mexikon ikatza eta azukrea garraiatzen ibili zen. Itzuleran, ezbeharra izan zuten denboralearengatik. Ondoren, langileen batailoietara bidali zuten eta han gertatukoak kontatzen ditu.

• Gerra hasitakoan, etxe batetik bestera bonbatatik ihesi

  Luzio Oruesagasti Txurruka (1931) Mateo Oruesagasti Txurruka (1929) Soraluze

  Gerra hasi zenean, frontea etxetik oso gertu zegoen eta alde egi behar izan zuten kaleko etxe batera. Han bonbak erortzen zirenez, beste etxe batera mugitu ziren. Azkenean, Gernika bonbardatu zuten egunean, Elosura joan ziren izeba baten etxera. Gerra bukatutakoan itzuli ziren beren etxera. Elosun ez zen gerra nabaritzen. Umeak zirenez, ez ziren konturatzen gerra zer zen.

• Mutrikura ihes

  Ixabelita Almandoz Almandoz (1930) Astigarraga

  Amona mutrikuarra zuen, eta familiak bertara egin zuen ihes gerra garaian. Hegazkin batzuek babarrun txuriak botatzen zituzten, eta hauen bila joaten ziren ume guztiak.

• Frantzian pasatako urteak

  Arantxa Gurmendi Olabiaga (1944) Donostia

  Frantzian eman zituen azken urteetan Parisen egon zen, atzerritarrei frantsesa irakasten.

• Emakumeak politikatik at

  Inaxio Aramendi Telletxea (1928) Astigarraga

  Batez ere gizonak izaten ziren politikan sartuta zeudenak. Herritik ihes egindakoak ere izan ziren batzuk Astigarragan.

• Desertoreak

  Joakin Iza Artola (1911) Oiartzun

  Gerrara ez joateagatik, Frantziara egiten zuten ihes askok, desertore. Senide gehiago ere joan ziren gerrara. Etxe bakoitzetik bi izaten ziren gehienez; hirugarrena libre izaten zen. Gerra bukatu ondoren, soldadutza, eta, ondoren, zaharrenez aurrera, etxera. "Hamakiña saltsa bai urtia haitan!"

• Txahalarentzat belarra batzen

  Mateo Malaxetxebarria Lauzirika (1926) Gernika-Lumo

  Iluntzean txahalentzako belarra batzera joaten ziren. Soldaduekin nola moldatzen ziren kontatzen du.

• Eskola partikularretara ordubetez

  Anttoni Lujanbio Alberro (1925) Astigarraga

  Eskola partikularretara joaten zen Anttoni, aiton-amonak zaindu behar izaten zituelako. Salbokonduktua lortu behar izaten zuen amarentzat eskolara joan aurretik. Dena erdaraz egin behar izaten zuten.

• Sirenadun hotela

  Iñaxi Urruzola Aranburu (1925) Astigarraga

  Iñaxiren amak Astigarragako hotel batera ekarri zituen Iñaxi eta bere anai-arrebak. Hotel honek sirena bat zuen, arriskua zenean martxan jartzen zena. Sirenak jotzen zuenean, korrika joaten ziren biltegian ezkutatzera. Geletako leihoak koltxoiz tapatuta egoten ziren.

• Altzibarko fusilamenduak

  Joxepa Zabalegi Lazkanotegi (1916) Oiartzun

  Gerran Zaiara joan ziren ihesi eta aita bakarrik gelditu zen Martinmotzenen. Joxepa joaten zitzaion laguntzera. Zaiako gainean, soldaduek aitaren berri galdetu zioten behin. Altzibarko fusilamenduak gogoratzen ditu eta baita izugarrikeria hura ikustera propio joandakoak bazirela ere.