Euskara eta politika

• Ikastolaren alde santa eskean

  Manu Garate Aizpuru (1937) Zumaia

  Lanean hasi eta gerora Santa Ageda bezperak eten bat izan zuen beretzat eta inguruko askorentzat. Gerora ezkondu eta umeak ere etorri ziren. Zumaian ikastolaren sorrera pil-pilean zegoen, gurasoen bilerak eta abar. Ikastola sortu zenetik laguntzen aritzen zen talde bat santa eskean atera zen, lortutako dirua ikastolara bideratzeko. Ikastola sortu zenetik, gurasoak kantura irteten ziren Santa Ageda bezperan, seiak inguruan hasi eta berandura arte.

• Bertsopaperak eta Usurbilgo bertsolariak

  Jexuxmari Errekondo Aizpurua (1929) Usurbil

  Bertsopaperak. Kale Zaharrean, Dionixiok atera zituen, eta saldu. Usurbilgo bertsolariak: Olloki, Gaztelu... Estropaden gaineko bertsoak. Bertso-saioak debekatu egin zituzten, gerra ondoren. Basarri, Uztapide, Zepai... bertsolariak aipatzen ditu.

• Deunoro izatetik Santos izatera

  Deunoro Sardui Enbeita (1934) Muxika

  Eskolako "cuardernos de limpio"ak erakusten ditu, diktaketetako erabiltzen zutena. Santos Sarduy bezala sinatu behar izaten zuen, euskarazko izenen debekua tarteko.

• Gerra aurrean mojetan euskaraz

  Elisabet Aretxabaleta Goikoetxea (1921) Markina-Xemein

  Eskola nazionalean ibili ostean, mesedeetako mojen ikastetxera joan zen. Bertan hainbat gauza ikasten zituzten: pianoa, euskara... Gerra aurrean euskaraz dezente samar hasi ziren ikasten irakasle batekin. Irakasle hori alarguna zen eta oso kasu arraroa zen komentua klausurakoa baitzen. Gerra Zibila hasi zenean, herria utzi eta dena bukatu zen.

• Euskarazko gau-eskolak

  Deunoro Sardui Enbeita (1934) Muxika

  Ezkondu orduko euskarazko gau-eskolak ematen zituen gizarte-etxeko tabernan. Goiz-zale mendi taldearen izena ere berak erabaki zuen. Seber Altubek utzitako Josetxo liburuarekin ematen zituen gau-eskolak; liburu horren nondik-norakoak azaltzen ditu. Bertako ikasle batzuk banketxeetan kontratatu zituzten.

• Herriko giroa, gerra denboran

  Julian Arruti Ezenarro (1926) Azpeitia

  Maristek ez zieten uzten euskaraz hitz egiten. Langileen lanuzteak. Grebalarien kanta: "Nagusiyak baino kulpa gehiago langile enbusteruak! Besteren bidez jornala jaso, postutzen ditu diruak!".

• Ume bati buruko lazoa kendu zion Guardia Zibilak

  Terese Lertxundi Kaltzakorta (1930) Ondarroa

  Ondarroako ume batek Guardia Zibilaren nagusi batekin izandako liskarra aipatzen du. Umeak bere aita hiltzerakoan, buruan lazo more bat jarri zuen eta hura kendu zion espainiar bandera jarri behar zuela esanez.

• Gerraosteko giro erdalduna eskoletan

  Imanol Murua Arregi (1935) Zarautz

  Gerraosteko giroa oso erdalduna zen. Mutilek euskaraz egiten zuten elkarren artean, baina neskek erdaraz. Eskoletan ere giro erdalduna zegoen, irakasle gehienak kanpokoak ziren eta. Eskolatik formatuta irteten ziren kalera eta "arriba España" esan.

• Libe izena

  Gregori Ajuriagojeaskoa Loroño (1913) Muxika

  Bere amaginarrebak alabari Libe izena jartzea nahi zuen, baina Franco garaia zen. Abadeak bataioan esan zien Libia izena jartzeko eta beraiek Libe deitzeko. Bertako abadeak Francoren aldekoak ez zirenez beste nonbaitera bidali zituzten, baina bertara bidalitakoak ere ez ziren Francotarrak, beraz, ez zuten arazorik izan.

• Ezpata-dantzan "Gora ta gora Euzkadi" abestearren kuartelera

  Felipe Martitegi Iturrioz (1919) Muxika

  Bilbon zegoela, karneta bertan utzita, domeka batean Zugastietako erromeriara joan zen. "Txikito" aritzen zen ezpata-dantza erakusten jendearekin "Gora ta gora Euzkadi" abesten. Baina, egun hartan, "Txikito" uhaleria (korreaje) bikoitzarekin eta bi pistolarekin ikusi zuen. Hurrengo egunean, Gernikako Guardia Zibilen kuartelera joateko agindu zion "Gora ta gora Euzkadi" abestearren, berak irakatsia izan arren.

• Donostiako Jesuiten eskolan

  Mattin Labayen Sansinenea (1931) Tolosa

  1944ean Donibanetik Donostiara bidali zuten, Jesuitekin ikastera. Mattinek Frantzian geratu nahi zuen eta asko sufritu zuen Jesuitak eskuineko aldekoak zirelako. 1952 arte egon zen Jesuitekin. Urte haietan anaia eta bera Pasaian bizi ziren.

• Ezjakina, beti sufritzeko da!

  Maria Jesus Albisu Toledo (1923) Tolosa

  Zumarragako mojen eskolan, erdaraz egiten zuten. Maria Jesusek ez zekien hitzik ere erdaraz, eta beharrak irakatsi zioela dio. Erdaraz hitz egiten ez jakiteagatik asko sufritu du; euskaldunei barre egiten zien eskolan.

• Euskara defendatzeko beldurrik ez

  Elena Etxebeste Martiarena (1931) Pasaia

  Euskara etxean egiten zuten, baina kalean ez, guardia zibilen beldur. Gerora Elenak ez du beldurrik izan guardia zibilen aurrean ere euskara defendatzeko.

• Euskara galarazita zegoeneko garaia

  Florentino Legorburu Etxebeste (1930) Pasaia

  Eskolan dena erdaraz egin behar izaten zuten; euskara galarazita egon zen hainbat urtetan. Behin arazoak izan zituzten guardia zibilekin euskaraz hitz egiteagatik.

• "Hik sekula ezin den esan espainola haizenik!"

  Maria Jesus Legorburu Etxebeste (1923) Ramoni Legorburu Etxebeste (1933) Pasaia

  Gerra ondoren, eskolak erdaraz izaten ziren. Galarazita zegoen euskaraz egitea. Etxean, ordea, euskaraz egiten zuten. Ramonik kontatzen du Juan Joxe anaiak zera esaten ziola: "Hik sekula ezin den esan espainola haizenik!". Legorburutarrak ez ziren politikan mugitzen, baina joera abertzalea zuten.

• Francoren eragina; salatariak

  Jose Eiguren Mendiguren (1927) Lekeitio

  Francoren asmoa euskara zapaltzea zen. Bizkaiko ezkerraldera eta Barakaldo aldera milaka espainiar heldu ziren eta irakasleak ere handik zetozen. Lekeition bi gizon fusilatu zituzten. Herrian bertan ere bazeuden salatariak.

• Baporeen euskal izenak gaztelaniara aldatu behar

  Jesusa Akarregi Aboitiz (1920) Lekeitio

  Zeruko izarra izeneko baporeari Estrella de cielo izena jartzera derrigortu zuten.

• Ondarretako hondartzako kontuak

  Patxi Larrea Olasagasti (1920) Donostia

  Hondartzako kontuak. Ondarretako kasetak, idiekin eramaten zituzten. Denboralea izaten zenean, gustura. Egurrezkoak ziren kasetak. Kanpotar asko, udan. Batzuek ordaindu gabe alde egin zuten. "Habla en cristiano".

• "Habla en cristiano"

  Martina Olasagasti Martikorena (1913) Donostia

  Bretxan berdura saltzen ari zela, Caceresko emakume batek gaztelaniaz egiteko esan zion. Guardiak han zeuden. Umeak zirenean dena euskaraz egiten zuten, baina gero ez zuten uzten.

• Isuna, euskaraz hitz egiteagatik

  Maria Jesus Otaegi Urrutia (1928) Donostia

  Osaba batek isunak ordaindu zituen euskaraz hitz egiteagatik. Polizia sekretuak.