Ekonomia gerraostean

• Gaua bukatu, baina lana ez

  Erramun Irazu Apezetxea (1926) Oiartzun

  Paketeak eraman eta ekartzea tokatzen zitzaienean, askotan eguna argitzen zitzaien bukatu aurretik. Batzuek paketeak gordetzen zituzten hurrengo egunean jarraitzeko. Beste batzuk egun argiz arriskatzen ziren, lana bukatzeko. Nondik ibiltzen ziren aipatu digu: toki izenak. Kontrabandisten atzetik ibiltzen ziren guardia zibilek izengoitia zuten: nafarrek 'eltzetzuak' deitzen zieten eta hemengoek, 'beltzak'.

• Haziendarekin kontrabandoan

  Erramun Irazu Apezetxea (1926) Oiartzun

  Haziendarekin ere ibiltzen ziren. Hauekin lana egitea zailagoa zen; izan ere, paketeak gordeta utzi daitezke hurrengo txanda arte, baina hazienda zaindu egin behar da. Behin, hazienda jaso behar zutenak ez ziren iritsi bere garaian; gaua eta eguna pasatu zuten behiekin. Ganaduak pasada handia hartzen zuen bidean: nekatuta egoten zen, eta gaixotu ere egiten ziren, mugako erreka pasatu eta izerdituta.

• Mandoak ezin garraiaturik

  Erramun Irazu Apezetxea (1926) Oiartzun

  Hazienda klase bat baino gehiago pasatzen zen: behiak, zaldiak, mandoak... Mandoak ohitu gabe egoten ziren eta komeria galantak ibiltzen zituzten ezin eramanik.

• Animaliak pasatzen

  Erramun Irazu Apezetxea (1926) Oiartzun

  Animaliekin nondik nora ibiltzen ziren kontatu digu Erramunek. Eroslearen arabera, batera edo bestera eraman behar zituzten. Nafarroa aldetik etorrita, batzuetan Tornolatik jaisten ziren, eta, beste batzuetan, Bianditz eta Oialekutik barrena, Karrikara, eta, handik, Altzibarrera. Animaliak nekatuta egoten ziren eta ezin ailegaturik ibiltzen ziren bere haiekin.

• Kubiertak pasatzen

  Erramun Irazu Apezetxea (1926) Oiartzun

  Hazienda gutxitzen joan zen eta gero paketeak bakarrik eramaten zituzten. Gerra ondoren dena behar zen hemen eta denetik ekartzen zuten. Denboraldi batean kamioien kubiertekin ibili ziren. Markak gogoan ditu.

• Bezeroak gordelekura

  Erramun Irazu Apezetxea (1926) Oiartzun

  Kontrabandoa gordeta edukitzen zuten tokira joaten ziren batzuetan bezeroak. Ongi begiratzen zuten erosi aurretik. Behin enpresa bateko enkargatua etorri zen kubiertak erostera; nahiko lan izan zuen Tornolako maldetan.

• Poliziak kontrabandoa harrapatu

  Erramun Irazu Apezetxea (1926) Oiartzun

  Behin polizia sekretukoak etorri ziren, bezero itxura eginez, kontrabandoan ekarritako kubiertak erosteko aitzakian. Kontrabandistek igerri ziotenean, batzuek alde egin zuten eta beste batzuek kubiertak gorde zituzten. Poliziaren furgoneta etorri zen Portuburura eta Erramun Antiguako kuartelera eraman zuten, beste bi bizilagunekin batera.

• Antiguako kuartelean estutasun ederrak

  Erramun Irazu Apezetxea (1926) Oiartzun

  Erramun eta Tornolako beste bi bizilagun Antiguako kuartelera eraman zituzten, poliziak kontrabandoa aurkitu zuelako. Erramunek bazekien aski ederki kontrabandoarena, baina ez zuen aitortu nahi. Hala ere, ordurako poliziak bazekien aski ederki nor zegoen atzean, eta azkenean aske utzi zituzten; hori bai, deklarazioa hartu ondoren.

• Gosea, ezinikusiak eta salaketak

  Elena Garmendia Pikabea (1922) Lezo

  Gosea. Olio litroaren prezioa. Elenaren ama asko flakatu zen. Karlisten eta abertzaleen arteko harremana. Salaketak. Atxiloketak. Fusilatuak.

• "Baserritarrak aza-txurtenak janda ere egongo dituk"

  Guadalupe Salaberria Lopetegi (1918) Lezo

  Nafarroara joaten ziren errotara irina egitera. Kafea ehotzeko errotarekin ere ehotzen zuten artoa. Ona geratzen omen zen irin hori esnearekin ondo egosita. Barazkiak ere hartzen zituzten. Babarruna entregatu behar izaten zen. Kaletar bati etzundakoa: "Baserritarrak aza-zurtenak janda ere egongo dituk!"

• Gerra aurreko Bergarako aguazila

  Belen Arrondo Odriozola (1947) Bergara

  Aitak, etxean euskaraz hitz egitera derrigortzen zien. Zubieta oso auzo euskalduna zen, baina kalea ez. Gerra aurretik, aita udaletxeko aguzila zen. Gernikako bonbardaketak libratu zen. Santanderrera ihes egin zuen eta preso ere egon zen. Aitari ez zitzaion gustatzen gerra garaiaz hitz egitea. Gerra ondoren lan gabe gelditu zen eta lagun baten bidez, etxerik-etxe mantenu-lanak egiteko lanpostu bat lortu zuen.

• Goserik ez, baina gabezia asko, bai

  Pedro Garitano Laskurain (1936) Bergara

  Gerra ondoren, errazionamenduan zer ematen zieten. Gosea ez zuen jasan, baina gauza askoren gabezia zegoen. Denak argal-argalak ziren.

• Ogi zuri bat lortzeko, ezkutuan ibili behar

  Pedro Garitano Laskurain (1936) Bergara

  Mizpildi kalean, okindegia zegoen epaitegitik gertu. Okinak batzuetan ogi zuria ematen zieten eta ezkutuan eraman behar izaten zuten. Ez zen benetako ogi zuria, baina behintzat ez zen errazionamenduko ogi ilun gogorra.

• Gerrako galtzaileen eta irabazleen arteko lubakia

  Jaione Isazelaia Igartua (1959) Bergara

  II. Errepublika bukatzean, garbiketa handi bat ematen da eta gelditzen direnak, mugimendu nazionalari guztiz fidelak dira. Lanpostu askotarako, langileak agiri bat izan behar zuen, non esaten zen guztiz fidela zela erregimenari. Arrasateko irakasle batek, Bergarako beste bateri buruz gaizkiesaka dabilen dokumentu bati buruz hitz egiten du Jaionek. Galtzaileen eta irabazleen arteko lubakia oso handia zen.

• Gerrako galtzaileentzat lanpostu txarrenak

  Jaione Isazelaia Igartua (1959) Bergara

  Gerrako bando galtzaileak, lanpostu txarrenak izaten zituzten arren, Eskoriatzako Segundo Iriarte ehulegileari ondo joan zitzaion.

• Ogi gosea

  Luisito Zelaia Balenziaga (1925) Markina-Xemein

  Urberuagako bainuetxean jatekoa banatzen zuten gerran. Beraiek txerrientzako jatekoaren bila joaten ziren. Hasieran ez zuten jateko beharrizanik, baina gerora Francok errotak itxi zituenean txarto pasatu zuten, ogi gosea zuten. Estraperloan aritu behar izan zuten. Kaletarrek errazionamendua izaten zuten, baina beraiek ez.

• Indaba, garia eta artoa udaletxera entregatu behar

  Luisito Zelaia Balenziaga (1925) Markina-Xemein

  Gerraostean errotak itxi zituzten eta ogi gosea zuten. Hala ere, baserrietan bazuten zer jan. Indaba, artoa eta garia ere entregatu egin behar izaten zuten udaletxera. Kantitate asko entregatu behar izaten zuten, gurdikadak.

• Txerria etxe barruan eta gauez hil behar

  Luisito Zelaia Balenziaga (1925) Markina-Xemein

  Gerratean txerria gauez hil behar izaten zuten inork ez sumatzeko; mazo batekin ematen zioten kolpea zaratarik ez sortzeko. Etxe barruan erre behar izaten zuten eta kontuz aritu beharra zen. Txerria hil eta ogirik ez izatea oso tristea zen Luisitorentzat.

• Errotara ezkutuan joan behar

  Luisito Zelaia Balenziaga (1925) Markina-Xemein

  Txerria hil eta ogirik ez izatea oso tristea zen Luisitorentzat. Behin aitak auzoko baten bitartez lortu zuen irina, hark esan baitzion gauez zein errotak zabaltzen zuen. Luisito bera joan zen harengana anega erdi lepoan hartuta.

• Gerra garaiko gosea

  Maria Garate Zabala (1910) Markina-Xemein

  Nazionalak sartu aurretik giro ona izan arren, gose izaten ziren. Behin zaratarik ez ateratzeko txerria zelan hil behar izaten zuten azaltzen du. Gernikaraino ere joan izan zen errotara gerraostean. Astean behin Bekobentan okel apur bat hartu ahal izaten zuten.